Muzeum Dolnośląskie (Das Niederschlesische Museum)

Zalążki tego muzeum zostały tworzone już od 1879 roku, kiedy z inicjatywy prywatnej zaczęto kupować od cechów ciekawsze wyroby rzemieślnicze, które umieszczono w izbie byłej szkoły rzemieślniczej. Początek muzealnictwa legnickiego wiąże się z rozpoczęciem w lipcu 1907 roku działalności Muzeum Ojczyźnianego (Heimatmuseum). Powstało ono z inicjatywy Towarzystwa Historii i Starożytności Richarda Hahna w gmachu starego ratusza. Cztery lata później przekształcono je w Muzeum Dolnośląskie (Niederschlesische Museum). 17 grudnia 1911 roku otwarto jego nową siedzibę przy Wallstraβe 13 (ul. Muzealna) w willi Röhrichta. Po pierwszej wojnie światowej dyrektorem muzeum był znakomity badacz dziejów Legnicy, Arnold Zum Winkel.
W 1945 roku po wkroczeniu do Legnicy oddziałów Armii Czerwonej budynek muzeum wraz z magazynami i wyposażeniem kompletnie spłonął, a jego zbiory uległy całkowitemu zniszczeniu, dewastacji lub rozproszeniu.

Źródło:
Legnica. Zarys monografii miasta, pod red. S. Dąbrowskiego, Wrocław-Legnica 1998

Artykuł z:
A. Zum Winkel, Die städtischen Sammlungen [w:] Monographie deutscher Städte, Bd. 22, Berlin-Friedenau 1927

Miejskie zbiory

W Legnicy już wcześnie zbierano. Kiedy Kościół średniowieczny rozbudzał duchowe życie, początkowo gromadził również pożywienie, naturalnie do swoich szczególnych celów. Przy kościele parafialnym św. Piotra, obecnie Piotra i Pawła, już w roku około 1340 mieściła się biblioteka licząca 26 dzieł przeznaczonych do nabożeństwa oraz instruowania młodzieży.
Niemalże równie stara jest kolekcja dokumentów archiwum miejskiego. Od czasu założenia niemieckiego miasta Legnicy publiczne akta i rejestr deponowano w Ratuszu. Niestety ta najstarsza kolekcja dokumentów spłonęła wraz z samym Ratuszem w 1338 roku. Niemniej jednak na Zamku, w kaplicach, zachowały się pojedyncze dokumenty, które później w pierwopisach dotarły do archiwum Ratusza. Należał do nich ważny akt dokumentujący przejście dziedzicznego urzędu kasztelana w  niemieckie ręce (1280), będący najstarszym oryginalnym dokumentem archiwum miejskiego, ponadto dokument nabycia najstarszego pastwiska (1281), nadanie prawa wrocławskiego (1293) oraz inne akta poświadczające własność i rzemiosło. Natomiast sam dokument założenia miasta zachował się już tylko w formie odpisu.
Drugi zbiór powstał w Ratuszu, a był nim podręczny księgozbiór, który radzie i ławnikom miał dostarczać arsenał naukowy podczas wydawania orzecznictwa sądowego. Wspaniałe rękopisy jak Sachsenspiegel /Zwierciadło Saskie/ stały się trzonem biblioteki ratuszowej.
W kolegiacie kościoła Św. Grobu, będącego katedrą legnicką, kanonicy zgromadzili bibliotekę opactwa; następną bibliotekę założyli pobożni ojcowie Klasztoru Kartuskiego, którzy zgodnie z regułami zakonu pilnie tworzyli rękopisy, natomiast piątą bibliotekę utworzyli Dominikanie ze Świętego Krzyża.
W taki też sposób biblioteki w Legnicy były podzielone, lecz wraz z nadejściem Reformacji wytworzyła się nowa sytuacja. Opactwa pustoszały, biblioteki ulegały zagrożeniu. Wówczas to książę Fryderyk II przekazał biblioteki opactw Radzie Miasta, by ta utworzyła miejską bibliotekę, jednakże dostępną dla całego księstwa. W formie, w jakiej się znajdowała, mogła zostać połączona tylko z kościołem Św. Piotra i Pawła. Wkrótce po śmierci księcia księgi z opactwa św. Jana, które trafiły tam po rozbiórce katedry, oraz z klasztorów gromadzono w prezbiterium kościoła Św. Piotra i Pawła znajdującym się ponad zakrystią. Ułożone na biurkach, zamknięte żelazną sztabą i łańcuchami, księgi te stały się Kościelną Biblioteką Św. Piotra i Pawła. Rada miasta uważnie je pielęgnowała, chociaż książęce natarcia na zbiory zawartość Biblioteki uszczuplały.
Burmistrz Dr Friedrich od 1603 roku sam porządkował księgi, tworząc inwentarz tego cennego księgozbioru, który Rada miasta nazywała po prostu biblioteką miejską. Z księgozbioru Rady biblioteka otrzymała wartościowe pergaminowe rękopisy i druki, dary pochodzące od osób z kręgu Rady oraz mieszkańców, natomiast duchowni Reimann i Lange w testamencie zapisali bibliotece całe księgozbiory.
Tymczasem wykształcony naukowo książę Jerzy Rudolf w roku 1617 założył wielką bibliotekę w opactwie Św. Jana, która wraz z Fundacją Świętojańską trafiła do Akademii Rycerskiej otworzonej w 1708 roku, i obecnie stanowi część biblioteki Gimnazjum Johana pod nazwą Rudolfina. Kolejna biblioteka powstała przy kościele Najświętszej Marii Panny. Kiedy w 1809 roku do Legnicy przeniesiono dolnośląską administrację, za którą podążyły zarówno dalsze urzędy, jak i instytucje edukacyjne, zakładano coraz więcej bibliotek przeznaczonych dla urzędników i ciała pedagogicznego, z których jednak tylko nieliczne dostępne były szerszym kręgom, a i to nie bez trudności.Teraz kiedy Geschichte und Altertum Verein /Towarzystwo Historii i Starożytności/ na nowo ożywiło studia nad literaturą ojczystą, powstał plan drugiego zjednoczenia co ważniejszych bibliotek i utworzenia powszechnej biblioteki miejskiej. Latem 1904 roku złożono podanie w Magistracie o połączenie bibliotek kościelnych i biblioteki Rady oraz niektórych bibliotek Towarzystwa. W 1910 podanie zatwierdzono, a w roku 1913 wykonano, po wyremontowaniu pomieszczeń na parterze seminarium nauczycielskiego w Miejskim Gimnazjum. 10 listopada 1913 roku można już było oddać do użytku czytelnię nowej Biblioteki Miejskiej, w pełni wyposażonej w podręczny księgozbiór i czasopisma.
Biblioteka Miejska jest instytucją miejską i koszty ponosi gmina, przy czym pojedyncze części biblioteki pozostają własnością dotychczasowych właścicieli. W ramach tego biblioteka Św. Piotra i Pawła zachowała swoją administrację i jedynie wypożyczanie zostało połączone z administracją Biblioteki Miejskiej.
Oczywiście wzbogacanie poszczególnych zbiorów pozostawiono właścicielom, chociaż gmina powiększanie własnej biblioteki Rady zapewniła poprzez roczne składki w wysokości 2000 marek Rzeszy. Hojne dary oraz użyczone przedmioty bardzo wzbogaciły zawartość biblioteki Rady, tak że cała Biblioteka Miejska zawiera 36 000 tomów oraz bardzo liczne pomniejsze pisma, mapy, drukowane i odręczne zapisy nutowe, a także kolekcję obrazów, która została specjalnie skatalogowana: zbiór klisz drukarskich ulokowano w Ratuszu. Katalogowanie odbywa się zgodnie z przepisami miejskich bibliotek, a Biblioteka Miejska w zakresie procesu wypożyczania została wcielona do państwowych bibliotek pruskiej i niemieckiej.
Kiedy Biblioteka zajęła swoje pomieszczenia, wybiła również godzina dla Archiwum Miejskiego, by zapewnić mu stosowne lokum, a nie tylko podłogę Ratusza. Po wojnie, na prośbę Towarzystwa Starożytności, Magistrat postanowił połączyć Archiwum z Biblioteką na pierwszym piętrze Gimnazjum Miejskiego. 1 kwietnia 1921 roku proces ten został zakończony i oba zbiory umieszczono pod wspólną administracją miejskiego archiwisty zatrudnionego na pełnym etacie. Wciąż powtarzające się przekazywania mas dokumentów z Ratusza do Archiwum spowodowały, że Legnickie Archiwum urosło do rozmiarów jednego z największych w Prowincji. Oba zbiory umieszczono w 9 pomieszczeniach budynku gimnazjalnego, w którym obszerna czytelnia służy również jako gabinet do pracy, natomiast sama administracja jak i prace porządkowe zostały powierzone tym samym osobom.
Liczne rękopisy państwowe, stare piękne druki oraz okazała literatura wraz z tysiącami dokumentów, rzadkimi magdeburskimi ortylami, protokoły na tabliczkach woskowych oraz ważne akta stanowią kopalnię historii kultury, stając się niewyczerpanym materiałem do studiów. W 1926 roku zbiory przyciągnęły 12 400 osób i chociaż w znacznym stopniu mamy tutaj do czynienia z dziełami naukowymi, wypożyczonych zostało 15 000 tomów.
Miejskie Muzeum, które powstało w 1879 roku, stało się trzecią, bardzo szybko rozwijającą się kolekcją. Alexander Freiherr von Minutoli, wysoki urzędnik rządowy, już od dawna gromadził obiekty rzemiosła artystycznego, które od roku 1839 mieściły się w południowym skrzydle Zamku. Ze swoich zbiorów utworzył starożytną kolekcją, która znacznie przewyższała zbiory Muzeum Germańskiego w Norymberdze, wypełniając eksponatami 19 komnat zamkowych. Kolekcja została sprzedana po ostatniej całościowej wystawie, która odbyła się w 1875 roku.
Kiedy miasto utraciło ten jakże wspaniały zbiór, Rada Miejska stała się bardziej świadoma tego, by z pełnym pietyzmem gromadzić pracę przodków. 31 stycznia radny Täuber wystosował podanie do Magistratu, by skatalogować istniejące zbiory zabytkowych eksponatów, tworząc z nich kolekcję, zapobiegając tym samym przed roztrwonieniem czy też sprzedażą eksponatów. Z rocznym etatem w wysokości 400 marek utworzona została Komisja Zabytkowych Eksponatów pod kierownictwem radcy budowlanego Beckera. Przyszłą kolekcję, wkrótce popularnie określaną jako „Muzeum”, po długiej wędrówce przez pomieszczenia szkolne, umieszczono w końcu w prezbiterium byłego klasztoru Benedyktynek w 1889 roku.
Tutaj do nowej kolekcji dołączono cenne zbiory pochodzące z Miejskiej Zbrojowni, która w sali Ratusza wydawała się niewystarczająco zabezpieczona, a zawierała średniowieczną broń obronną, w tym bardzo cenne stalowe hełmy, broń palną z wieków 16 – 18, masywne topory oraz wspaniale miecze oburęczne, stanowiące bezcenny trzon krajoznawczego muzeum. Do tego jeszcze dołączyły stare wyroby ślusarskie, obiekty architektoniczne, a na piętrze powyżej zabytkowe eksponaty najróżniejszego rodzaju, zakupione bądź pochodzące z darów. W 1901 wszystko to zostało na nowo uporządkowane i skatalogowane, po czym w roku 1903 ponownie udostępnione publiczności.
Również tutaj bardzo pomocne okazało się  Towarzystwo Starożytności. Jego założyciel, urzędnik sądowy Richard Hahn, opracował bogaty plan dla krajoznawczego muzeum, które obejmowałoby wszystkie strony rozwoju kultury. Natomiast 7 lipca 1907 roku otworzył drugie muzeum historii kultury w sali posiedzeń miejskich posłów oraz posiedzeń magistratu, któremu jednak dane było istnieć tylko trzy lata.
Już wkrótce znaleziono zastępstwo dla wszystkich pomieszczeń zbiorów. W 1864 roku gmina miejska nabyła willę właściciela hotelu Welta, a w roku 1910 postanowiła cały budynek przekazać na zgromadzone eksponaty.
Jednak willa nie miała być tylko miejscem eksponatów historii kultury. Już od 1895 roku, na piętrze muzeum klasztornego, Komisja Muzealna, z inicjatywy jej członka Alwina Langenhana, rozpoczęła tworzenie kolekcji eksponatów z zakresu nauk przyrodniczych. Zbiory te, które przybierały na ilości w wyniku darów oraz zakupu eksponatów, otrzymały 4 pokoje na drugim piętrze willi.
Aż wreszcie  na Boże Narodzenie 1911 roku urzędnikowi sądowemu Hahnowi udało się przekazać muzeum organom miasta. Posiadając 24 działy, muzeum w bardzo dużym stopniu wykroczyło poza ciasne ramy muzeum krajoznawczego, słusznie otrzymując nazwę Dolnośląskie Muzeum. Zaplanowana rozbudowa wyróżniała je od wcześniejszych pojedynczych kolekcji. Odtąd administracja muzeum tworzyła dział administracyjny gminy miejskiej prowadzony przez jej własnego kierownika.
Po wojnie sytuacja muzeum wydała się być poważnie zagrożona. Ponieważ połączenie administracji Archiwum Miejskiego i Biblioteki Miejskiej okazało się bardzo sensowne, ze strony Towarzystwa Starożytności złożono podanie, aby dołączyć jeszcze administrację muzeum. W lutym 1923 roku Magistrat połączył administracje Archiwum, Biblioteki i Dolnośląskiego Muzeum, tworząc jedną administrację miejskich zbiorów.
Kolekcja muzealna przekroczyła pierwotnie przewidziane dla niej ramy, co oznaczało, że niektóre dostępne pomieszczenia budynku wraz z otaczającym ogrodem dołączono do miejsc przeznaczonych na eksponaty. Prace przeprowadzone w latach 1924-1927 przyniosły następujący rezultat: wchodząc do muzeum, w ogrodzie okalającym budynek, napotykamy na plenerową kolekcję obiektów architektonicznych i kamieniarskich z 6 wieków (od około 1200 do 1800), przedstawioną chronologicznie. W suterenie, w 4 pomieszczeniach znajduje się prehistoryczna kolekcja uporządkowana według epok kulturowych: epoka kamienia, brązu, kultura germańska, prehistoria słowiańska, wczesny okres niemiecki. Parter mieści 7 pokojów przedstawiających zabytki księstwa Legnickiego, Miejską Zbrojownię, czas Habsburgów i Fryderyka, wojny wolnościowe, zjednoczeniowe, kolonialne wyprawy zbrojne oraz chińska kampanię zbrojną. Na pierwszym piętrze zaczyna się dział historyczno-kulturowy, który został systematycznie uporządkowany w taki sposób, że w ramach zilustrowania rozwoju kultury na terenie Legnicy oraz miast Dolnego Śląska, w 4 pomieszczeniach przedstawiono rozwój rzemiosła oraz życia mieszkańców; następnie ukazano rozwój Kościoła w mieście i na wsi (2 pomieszczenia) oraz kolekcję wiejskich zabytkowych eksponatów, zaczynając od osadnictwa, w 7 pomieszczeniach. W bardzo szczególnej serii 14 pokojów pierwszego piętra mieści się kolekcja historii kultury w uporządkowaniu biologicznym, ukazująca na wybranych przykładach rozwój sztuki mieszkalnej począwszy od późnego gotyku, a skończywszy na „staroniemieckim umeblowaniu” mieszkań z końca ubiegłego stulecia. Do tej rzadkiej kolekcji „historycznych pomieszczeń mieszkalnych” dołączono pokój Blätterbauera zawierający szeroki wybór dzieł tego wybornego legnickiego malarza pośród jego domowych sprzętów z okresu biedermeierowskiego. Natomiast cała kolekcja przyrodnicza wypełnia przestronną (240 metrów kwadratowych) salę centralną, wybudowaną przez mistrza budowlanego Kessela na poddaszu.
W ten oto sposób Dolnośląskie Muzeum oferuje nie tylko zabytkowe eksponaty, ale również bezcenny obraz ojczystej kultury i przyrody użyteczny w samodzielnych studiach jak i publicznych lekcjach oraz kolekcję obiektów służących jako wzór dla rzemiosła i rzemiosła artystycznego. W liberalnym pojmowaniu zadania stolicy okręgu, gmina miejska dzięki swoim zbiorom utworzyła wartości, z których pożytek czerpać będą jak najszersze kręgi społeczeństwa.

Tłumaczenie Iwona Wilcox.